از گزارش و تایید وجود کرم ساقه خوار برنج در شمال ایران توسط پروفسور ابرت آلمانی 40 سالی است، می گذرد. در این مدت جمعیت این پروانه خانوادهPyralidaeفراز و نشیب هایی داشته است، ولی همواره جزء آفات کلیدی محصول برنج در کشور ما به شمار آمده است. در سالیان گذشته، همواره تحقیقات فراوانی برای شناخت و کنترل این آفت صورت گرفته است. امروزه در شمال ایران از روش های زراعی، شیمیایی و کنترل بیولوژیک متعدد برای پایین نگه داشتن جمعیت کرم ساقه خوار برنج استفاده می شود. نوشته حاضر به بررسی اجمالی خصوصیات آفت مزبور و روشهای مختلف کنترل آن پرداخته است.
کرم ساقه خوار برنج Chilo suppressalis(Lep.:Pyralidae)اولین بار توسط والکر در سال 1863 شناسایی و گزارش شد. این آفت در مزارع برنج جنوب شرقی آسیا، کشورهای ژاپن، فیلیپین، اندونزی، تایلند، هندوستان، بنگلادش و نیز کشورهای اسپانیا، پرتقال، مصر گزارش شده است. در ایران نیز علاوه بر استانهای شمالی گیلان، مازندران و گلستان در استان اصفهان نیز خسارت آن گزارش شده است.
شکل شناسی و زیست شناسی
طول بدن حشره کامل 13-10 میلیمتر و عرض بدن با بالهای باز در حشرات ماده 35 میلیمتر و در حشرات نر بین 20 تا 23 میلیمتر گزارش می شود. رنگ عمومی بدن زرد و گاهی متمایل به قهوه ای روشن است، در بالهای جلو چند لکه نقره ای رنگ و در حاشیه انتهای هر بال 5 لکه قهوه ای، بالهای زیرین به رنگ زرد مایل به سفید و اطراف بالها مجهز به ریشک دیده می شود. تخم ها ابتدا به رنگ سفید مایل به کرم دیده می شوند، که هنگام باز شدن خاکستری رنگ می شوند. طول لاروهای کامل 26 میلیمتر و عرض کپسول سر 2.5 میلیمتر می باشد. در سطح پشتی لاروها پنج نوار طولی به رنگ ارغوانی روشن قابل رویت است. رنگ شفیره ها قهوه ای روشن می باشد، که طول آن ها بین 13.5-11 میلیمتر و قطرشان 2.5 میلیمتر ثبت شده است. شفیره ها در بهار و تابستان داخل ساقه های برنج در مزرعه تشکیل می شوند.
از نظر دامنه میزبانی این آفت الیگوفاژ است، یعنی می تواند علاوه بر برنج از علفهای هرز خانواده گندمیان هم تغذیه نماید. تخمریزی در مزارع برنج در دوره رشد برنج (خزانه و زمین اصلی) روی بوته های برنج صورت می گیرد. در مازندران خروج اولين پروانه ها در اواخر فروردين ماه و اوايل ارديبهشت ماه مشاهده می شوند. پروانه هاي نسل اول (زمستان گذران) تخم ها را در قسمت رويي يا زيرين برگهاي فوقاني قرار می دهند، در حالی که تخمگذاری پروانه هاي نسل دوم روی برگهاي پايیني يا روي ساقه ها در نزديكي برگها گزارش شده است. لاروهاي سن اول در ابتدا از پارانشيم برگ تغذيه می کنند و سپس با ايجاد سوراخ از محل غلاف برگ وارد ساقه مي شوند. طول دوری لاروی 21 تا 37 روز ثبت شده است. بعد از تشکیل شفیره ها در داخل ساقه های برنج 7 روز طول می کشد، تا پروانه هاي نسل دوم (بهاره) از آنها خارج گردند. حداكثر جمعیت پروانه هاي اين نسل در اواخر تير ماه و اوايل مرداد ماه دیده می شوند. بنابراین، نسل اول از اواخر فروردين ظهور می کند و تا اواسط تير دیده می شود. نسل بعد از اواسط تير تا اواخر مرداد فعالیت می کند و ردپای نسل سوم از اواخر مرداد تا اواخر مهر قابل رویت است. معمولا در شرايط مطلوب هر نسل ساقه خوار 45 تا 50 روز طول مي كشد.
بعد از برداشت روی علفهای هرز مهاجرت می کنند. 22 گونه علف هرز میزبان برای این آفت شناسایی شده است. برخی گونه های علف میزبان این آفت عبارتند از:
این آفت زمستان را به صورت لارو کامل داخل پوشال های باقیمانده محصول بعد از برداشت و نیز ساقه علفهای هرز میزبان واسط در حاشیه مزارع شامل سوروف، اویارسلام، شال تسبيح، ارداله،ني ، پلهم، ارزن وحشي، مسك، بند واش و ... به سر مي برد.
خسارت
می توان خسارت این آفت به گیاه برنج را به صورت حمله به ساقه برنج توصیف نمود. علایم خسارت به دو شکل قابل مشاهده است؛ اگر بوته جوان برنج توسط آفت مورد حمله قرار گیرد، برگ میانی(جوانه مرکزی) زرد و کم کم خشک می گردد. این شکل خسارت، که dead heart نامگذاری شده است. معمولا در نسل اول آفت در مرحله رویشی برنج دیده می شود. در این صورت، واکنش گیاه به شکل تولید ساقه های جانبی بروز می کند تا خسارت وارده ترمیم گردد. اما در صورت مصادف بودن حمله با ظهور خوشه ها و گل دهی بوته ها که به خسارت نسل دوم آفت مربوط می گردد، عدم جبران خسارت وارده توسط گیاه و عدم تشکیل دانه در خوشه و سفید شدن خوشه ها رخ می نماید، که اصطلاحا به white headمعروف است. در این صورت یا دانه اصلا" تشکیل نمی شود و یا اینکه خوشه های برنج سفید رنگ، لاغر، سبک و بسیار شکننده می مانند و در موقع خرمن کوبی، برنج ها خرد می شوند و از نظر قیمت و بازار پسندی، محصول بسیار تنزل پیدا می کند. در موقع برداشت نیز ساقه های آلوده به کرم ساقه خوار با وزش باد می شکنند و روی زمین می افتند. این ساقه ها دارای سوراخ های ریز زیادی هستند، که در داخل آنها لاروهای زیادی دیده می شود. بدین ترتیب در صورت بروز خسارت در این مرحله، امکان ترمیم خسارت وجود ندارد و آستانه زیان اقتصادی کرم ساقه خوار برنج در این هنگام پایین تر از نسل اول است. با توجه به مقارنت ظهور نسل های مختلف این آفت و فنولوژی ارقام مختلف برنج می توان گفت، کرم ساقه خوار برنج در ارقام زود رس و ميان رس حداكثر در دو نسل خسارت مي زند و در ارقام دير رس این خسارت به سه نسل بسط می یابد.
کنترل شیمیایی
بر اساس مطالعه خسروشاهی و همکاران (1354) عملکرد محصول حاصل از کاربرد سموم گرانول بهتر از سموم امولسیون شونده بوده است. خسروشاهی و همکاران (1358) نشان دادند، که دوبار گرانول پاشی با سم دیازینون، می تواند 60 درصد محصول را حفظ نماید.
در منابع قدیمی استفاده از دیازینون گرانول 10% و 5%، پادان (کارتاپ) 4% و فورادان گرانول 3% توصیه شده است. اولین گرانول پاشی 21 روز بعد از نشاء و دو نوبت بعدی به فاصله 3 هفته تکرار می شود.
مدیریت مقاومت:
برای پیشگیری از بروز مقاومت در جمعیت کرم ساقه خوار برنج کاربرد آفت کش های مختلف طبق فرمول زیر پیشنهاد می گردد
|
زمان مبارزه
|
نسل اول خزانه و مزرعه |
نسل دوم مزرعه |
نسل سوم مزرعه |
| نوع آفت کش |
| دیازینون 10%(گرانول) |
15 کیلوگرم در هکتار
|
|
|
| دیازینون 5%(گرانول) |
|
30 کیلوگرم در هکتار
|
|
| فیپرونیل0.2% (گرانول) |
|
|
20 کیلوگرم در هکتار
|
| پادان 4% (گرانول) |
|
|
35 کیلوگرم در هکتار
|
|
دیازینون* 60%(امولسیون)
|
|
|
1 لیتر در هکتار*
|
* صرفا در زمان ظهور حداکثر لاروهای نورس، به ویژه برای نسل های آخر زیر نظر کارشناس
الحسینی و همکاران (1377) نیز امکان ایجاد مقاومت کرم ساقه خوار برنج را به سموم رایج دیازینون و پادان و دو سم رجنت و مارشال بررسی کردند.
مطابق تحقیقات آنها نتایج زیر به دست آمد:
|
آفت کش
|
کارتاپ (پادان) |
دیازینون |
فیپرونیل (رجنت) |
مارشال |
| تاثیر |
| کاهش درصد جمعیت لاروی |
%75.47 |
%67.82 |
%60.85 |
%30.3 |
| کاهش درصد ساقه های آلوده |
%70.74 |
%69.82 |
%60.85 |
%55.53 |
| کاهش درصد D. H. |
%88.69 |
%79.7 |
%73.3 |
%36.17 |
| کاهش درصد W. H. |
%75.38 |
%64.01 |
%64 |
%57 |
نتیجه تحقیقات آنها حاکی از آن بود، که دو سم پادان و دیازینون بیشترین تاثیر را روی کرم ساقه خوار داشتند.
جالب آنکه با وجود گذشت 30 سال از مصرف سموم مذکور در مزارع برنج شمال کشور، هنوز این آفت نسبت به این آفت کش ها مقاوم نشده است و تلفات این سموم روی آفت قابل قبول بوده است (صائب، 1381)
ارجمندی و همکاران (1379) اثر سموم گرانوله دیازینون را روی عمق 5 سانتیمتری خاک بررسی نمودند و نتیجه گرفتند، سموم گرانوله روی قشر سطحی خاک اثر مخربی دارد و توصیه نمودند سموم شیمیایی فقط باید در موارد ضروری و با احتیاط استفاده شود.
کنترل زراعی
1- جمع آوری برگهای آلوده به تخم در هنگام نشاء و سوزاندن آنها
2- کاشت گیاه دیگر بعد از برداشت برنج: طبق گزارش مستوفی پور و حیدری (1367) آلودگی در زمین های آیش نسبت به زمین هایی که زیر کشت شبدر رفته اند بیشتر بود. اصلی ترین عامل انتقال افت از سال قبل به سال بعد، علف های هرز میزبان آفت در حاشیه مزارع
3-کف بر کردن محصول: برداشت محصول از پائین و نزدیک طوقه برای کاهش تعداد لارو زمستان گذران در مزرعه
4-جلوگیری از انتقال آفت به انبار: خشک کردن خوشه ها در مزرعه و خرد نمودن آنها با خرمن کوب در مزرعه
5-آب تخت کردن مزرعه بلافاصله پس از شخم
6-کندن و سوزاندن علف های هرز حاشیه مزارع شامل علف های شال تسبیح، گندمیان، خروش، چک واش، بندواش، قمیش، الابر، اویارسلام، قیاق و سوروف
7-استفاده از ارقام زودرس یا تهیه خزانه زیر پلاستیک
8- استفاده از ارقام مقاوم در مقاومت ارقام برنج نسبت به کرم ساقه خوار هم خصوصیات فیزیکی و هم خصوصیات شیمیایی گیاه دخالت دارند (داس، 1997). در بررسی های مختلف رقم نعمت به سبب وجود مقدار سیلیس زیاد در ساقه (9/13%) مقاومترین رقم گزارش شده است و رقمهای خزر و بی نام نسبت به نسل اول و دوم کرم ساقه خوار برنج از مقاومت متوسطی برخوردار بودند.
ب- شکار پروانه ها با تله نوری: با استفاده از تله نوری با نور زرد می توان حشرات کامل را جمع آوری و مانع تخمریزی آنها شد
کنترل فرمونی
صائب و همکاران (1381) قدرت جلب کنندگی فرمون سنتز شده داخلی پروانه ساقه خوار برنج با فرمول Z-13-octadecenal، Z-11-hexadecenal، Z-9-hexadecenal به نسبت 1:5:1 با دزهای 0.5، 1 و 2 میلی گرم در مقایسه با فرمون خارجی در دو شهرستان رشت و صومعه سرا بررسی کردند. آنها نتیجه گرفتند که فرمون های داخلی در مقایسه با فرمون خارجی از کارایی بیشتری برخوردار بوده است و می توان از آنها در قالب مدیریت کنترل تلفیقی کرم ساقه خوار برنج بهره برد.
برای کنترل کرم ساقه خوار برنج با استفاده از این روش می توان با نصب فرمون در ارتفاع معین و سطح مشخص، موجب اشباع محیط از ترکیبات فرمونی و گیجی پروانه های نر گشت و در نتیجه مانع جفت گیری حشرات نر و ماده شد. تعداد تخم های بارور کاسته می شود و جمعیت آفت در مزرعه به نحو چشمگیری کاهش می یابد.
منوی اصلی
نویسنده: 
